عقل و جهل

به مناسبت ولادت حضرت علی ابن موسی الرضا علیه السلام روایت معروفی از حضرتش را بیان می کنیم: صدیق کل امرء عقله و عدوه جهله. دوست هر کس عقل او و دشمنش جهل اوست.به نظر می رسد عقل از منظر روایی به معنای عرفی و یا فلسفی نباشد که قوه استنباط و استدلال است. بلکه عقل در لسان شرع اغلب به معنای عقل عملی یا قوه ای است که آدمی را به خیر و صلاح و حق نزدیک می کند. العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان. عقل از لحاظ لغت، به معنای بستگی به یک حقیقت است. عقل تعلق و بستگی به حق و حقیقت و جهل وابستگی به غیر خداست. پس عقل انسان را به حق دعوت می کند و جهل انسان را به دنیا و هواهای نفسانی دعوت می نماید. از این رو در مقابل عقل قرار گرفته است. خود عقل تعریف ماهوی ندارد و در روایات نیز کارکرد عقل مورد بررسی قرار گرفته است. گاهی از عقل به جبرئیل نیز تعبیر شده است. که مفسر و مبین وحی الهی در مرتبه قلب نبی است. یعنی وحی را از قلب و جان نبی به مقام خیال و لسان نبی نازل می کند. این تنزل نیز برای ادراک خلق است و گرنه حقیقت وحی در زبان و فهم بشری نگنجد.

در این روایت شریف جهل در مقابل عقل آمده  نه در مقابل علم. زیرا علم لزوماً انسان را به حق نزدیک نمی کند کما اینکه همه می دانند که مثلاً سیگار مضر است ولی باز هم عده ای معتاد به آنند اما این عقل است که انسان را از بدی ها دور می کند. در واقع علم به تنهایی قدرت عملی ندارد و این عقل است که انسان را به خیر نزدیک می کند. لذا در روایت، عقل مقابل جهل قرار گرفته است. پس عاقل عامل است ولی عالم ممکن است عامل نباشد. لذا عقل عبادت حق می کند و همان عقل در واقع بهشت عاقل است و جهل، جهنم جاهل است. در نتیجه عذاب بنده به واسطه جهل خود اوست و هیچ عذابی بالاتر از جهل نیست. پس جهنمیان جاهل و بهشتیان عاقلند.