عقل
عقل کلمه ای است که هر کس از آن تعریفی ارائه می دهد. از عوام الناس گرفته تا فلاسفه. مثلاً زمانی که برای اولین بار در اروپا می خواستند کشتی آهنی را به آب اندازند، مردم جمع شدند و گفتند که به عقل جور در نمی آید آهنی که از آب سنگین تر است روی آب بایستد. اما پس از چند دقیقه محال عقلی ایشان، ممکن شد. بیشترین گروهی که دم از عقل می زنند، فلاسفه اند. در فلسفه هم تعریف ماهوی روشنی از عقل ارائه نمی شود. اما فیلسوف و یا هر عالم دیگری از این نکته غافل است که عقل بشر عادی عقل جزیی مشوب به وهم است. عقل انسان معمولی همیشه اسیر خیال و صور آن است که از آن به وهم تعبیر شده است. همچنین اسیر عادات مادی و طبیعی است. چون همیشه دیده که آهن در آب فرو می رود، پس حکم می کند که کشتی آهنی نیز غرق می شود. زیرا از عادات عالم مادی نتیجه می گیرد در حالی عقل سلیم نباید از جسم تبعیت کند.
بر همین منوال علوم بشری ایجاد شد از طب و فیزیک و علوم تجربی تا کلام و فلسفه. عقلی که مشوب به وهم و نتیجه گیری های مادی است، هرگز نمی تواند حکم قطعی ارائه دهد. بشر معمولی در واقع خیال پردازی های خود را امور عقلانی تلقی می کند. اما عقل کامل، عقلی است که فوق عالم خیال و مثال است و از حدود مادی و صور خیالی مجرد است. عقل کامل جبرئیل است که تنزل عقل تام یا عقل فعال است. تازه جبرئیل نیز از درک حقایق توحیدی عاجز است؛ تا چه رسد به بشر عادی. من در عجبم از فلاسفه و متکلمین که در باره توحید و ولایت چه راحت با قطعیت سخن می گویند. جالبتر اینکه به سخنان اهل معرفت خرده می گیرند و می گویند چگونه آیات و روایات را تاویل می کنند!
انسان زمانی به قطعیت می رسد که لااقل همپای جبرئیل عقلش کامل شود. البته بالاتر از مقام عقل مقام فوق تجرد و توحید و ولایت است که خاص اولیای خداست. آنجاست که حقایق بی تعقل و بی تصور و بدون آلت وابزار دریافت می شوند. این دریافت که از آن به تجلی یاد می شود، عین حقیقت و مصون از هر گونه خطا و اشتباه است. نکته دیگر اینکه آنچه که در لسان عرفا از ذم عقل آمده است منظور عقل بشر متعارف است که آلوده به هوا و هوس است؛ نه عقل کامل. پس هیچ عارفی با عقل در تضاد نیست. و آنچه که فوق عقل است با عقل در تضاد نیست؛ زیرا خود عقل هم به عدم ادراک آن اعتراف دارد. چنانچه جبرئیل به پیامبر عرضه داشت که لو دنوت انمله لاحترقت. اگر بند انگشت برتر پرم فروغ تجلی بسوزد پرم.
