ناتوانی عقل از منظر شیخ عربی

ابن عربی در باب 172 نظری دقیق در باره عقل دارد وی گوید: چون نزد عقل، فضول زیادی است که آنها را حکم فکر و تمام قوایی که در انسان است بر او وارد می سازند؛ بنابر این هیچ تقلید کننده ای بیشتر از عقل نمی باشد. چون می پندارد که صاحب دلیل الهی است اما صاحب دلیل فکری است. زیرا دلیل فکر او را هر کجا که می خواهد می برد. و عقل مانند کور بلکه کوری است که از راه حق کور است لذا اهل الله افکارشان را تقلید نمی کنند زیرا مخلوق، مخلوق را تقلید نمی کند. به همین سبب ایشان به تقلید خدا روی آوردند و خدای را به خدا شناختند. پس او به حسب آنچه از خویش خبر می دهد؛ هست نه به حسب آنچه از فضول و باقیمانده های عقل بر او حکم می کند. چگونه شخص خردمند را سزاوار است که قوه مفکره را تقلید کند در حالی که آن نظر فکری را به صحیح و غلط تقسیم می کند؟ و محال است که بین نظر صحیح و فاسد آن با نظر فکری فرق گذارد پس ناچار است که در آن به خداوند نیازمند باشد ... غایت عقل در ادراک درست البته در پندار صاحبان مکتب عقل، این است که دلایلشان را بر امور حسی و بدیهی گذارند ولی به اشتباه حس در آغاز نگرش به اشیاء و به اشکال در بدیهیات حکم کردند سپس بازگشته و آنها را به جهت ناممکن بودن دلالت بر آنها باز گرفتند. در نتیجه بازگشت به خدا در تمام امور اولی تر است ... او سبحانه و تعالی تنها عالم است و بس و معلمی است که بر متعلم در آنچه از او می گیرد شبهه و شکی نیست و ما مقلدان اوییم. لذا آنان (اهل فکر و نظر) پیوسته در علم به خدا با یکدیگر اختلاف دارند ولی انبیاء با کثرتشان و فاصله زمانی که دارند در علم به خدا با هم اختلافی ندارند چون علم خود را از خدا اخذ نموده اند همینطور اهل الله و خاصان نیز متقدمان را تصدیق می کنند."

در این مقال شیخ به نکته مهمی اشاره دارد که اهل ظاهر کمتر به آن توجه دارند و آن  این است که عقل بشری مبانی خود را از حس و بدیهیات می گیرد. بعد با دقت می فهمد که انسان خطای حسی دارد و عقل باید خطای آن را اصلاح کند اما فکر نکردند که خطای عقل را چه چیزی باید اصلاح کند عقلی که همه می دانند کامل و بدون خطا نیست. منطق هم به اصطلاح برای رفع خطای عقل بنا نهاده شده حتی در بدیهیات دارای مشکل و اختلاف بین منطقیون است. پس عقل بشر عادی معمولاً از فکر یا از دیگران تقلید می کند. حال که ما باید تقلید کنیم چه بهتر از خدا یا از اولیای کامل او تقلید کنیم تا از خودمان یا دیگران که مثل ما هستند. نتیجه اینکه بی شک عقل نظری به توحید و مباحث مرتبط با آن راه ندارد و در سایر امور هم دچار خطا می شود.