ادراک جماد
عرفا بر خلاف اهل ظاهر معتقدند که جمیع موجودات اعم از جماد و نبات و حیوان و مجردات، صاحب ادراک و عقل و شعور می باشند.اما متکلم و فیلسوف فقط انسان یا مجردات را صاحب شعور می داند لذا در تعریف انسان او را حیوان ناطق می نامد. که نطق را به عقل و شعور معنا می کند. ابن عربی در باب ششم از فتوحات گوید اکثر عقلا بلکه همه ایشان می گویند که جماد عقل ندارد زیرا آنها به دیدگانشان متوقف شدند ولی، امر در نزد ما اینگونه نیست. عقلا روایات وارده از نبی یا ولی را در نطق جماد، کرامت نبی می دانند نه ادراک جماد. ولی امر نزد ما اینگونه نیست بلکه سر حیات در جمیع عالم ساری و جاری است چنانچه وارد است که همه اشیاء صدای موذن را می شنوند اعم از خشک و تر.
مرحوم امام خمینی در آثارشان بیان می کنند که همه صفات کمالیه از وجود است و هر موجودی حتی جماد، صفات کمالیه وجود را داراست مثل عقل و شعور. و اگر سنگریزه در دستان حضرت رسول صلی الله علیه و آله شهادتین می گوید ذکر عادی خود را می گوید نه اینکه به معجزه پیامبر ذکر می گوید. بلکه پیامبر حجاب و پرده از گوش انسان محجوب بر می دارد تا صدای سنگریزه را بشنود. یا صدای ناله ستون حنانه در فراق پیامبر را که مردم شنیدندحاکی از عقل و شعور جماد دارد. جالب اینکه چوب از فراق پیامبر ناله می کند اما بشر غافل که خود را عاقل پنداردپیغمبر و فرزندان او را می کشد.
بنواخت نور مصطفی آن استن حنانه را کمتر ز چوبی نیستی حنانه شو حنانه شو
یا در جای دیگر گوید: گر ترا از غیب چشمی باز شد با تو ذرات جهان همراز شد
